Historia IGF
Od jądra ziemi do gwiazd. Krótka historia Instytutu Geofizyki FUW
W ramach obchodów „100-lat Fizyki – od Hożej do Pasteura”
FIZYKOTEKA - wirtualne muzeum Wydziału Fizyki UW
Trudne początki, okres odbudowy, Zespół Katedr Geofizyki na Hożej 74 i zimna wojna
Początki geofizyki na Uniwersytecie Warszawskim wiążą się ściśle z początkami geofizyki w Polskiej Akademii Nauk i ogólnym odradzaniem się placówek naukowych i badawczych w Polsce po zakończeniu II wojny światowej. Zdecydowana większość wcześniejszych osiągnięć i przedsięwzięć naukowych została zaprzepaszczona. Start w 1945 roku następował z poziomu zera absolutnego po drastycznych zniszczeniach wojennych. Narodziny geofizyki w warszawskim środowisku naukowym, w tych niezwykle trudnych czasach, to ogromna zasługa dwóch pomnikowych postaci – prof. dr hab. Edwarda Stenza (1897–1956) i prof. dr hab. Teodora Kopcewicza (1910–1976).
Ci niezwykle energiczni i płodni badawczo ojcowie założyciele podjęli wielki trud utworzenia na Uniwersytecie Warszawskim Katedr Geofizyki I i II w latach 1948–49, odbudowy i rozbudowy stacji oraz obserwatoriów geofizycznych w Polsce oraz przywrócenia do życia i rozwinięcia przedwojennego dorobku naukowego. Po zakończeniu wojny to właśnie organizatorzy obserwatoriów geofizycznych Teodor Kopcewicz, Irena Bóbr-Modrakowa, Tadeusz Olczak oraz Edward Stenz, zostali wykładowcami geofizyki na Uniwersytecie Warszawskim. Pierwsze wykłady rozpoczęły się już w roku akademickim 1946/47, a pierwszych jedenastu studentów, z których trójka ukończyła studia z dyplomem z geofizyki, rozpoczęło kształcenie w roku akademickim 1950/51.
Wojna znacząco uszczupliła kadry, infrastrukturę i zbiory biblioteczne. Pierwszą siedzibę obydwie katedry otrzymały przy ul. Hożej 74, w oficynie na IV piętrze. To tam prof. Stenz zorganizował Katedrę Geofizyki I. Instrumenty pomiarowe oraz czasopisma naukowe sprowadzał z zagranicy. Dużą część księgozbioru, który wszedł później w skład biblioteki Instytutu Geofizyki FUW, stanowiły właśnie książki zdobyte przez prof. Stenza. W tym samym czasie prof. Kopcewicz rozpoczął odbudowę przedwojennej stacji Zakładu Aerologicznego Państwowego Instytutu Meteorologicznego w Legionowie i wznowił regularne sondaże atmosfery. W ramach Katedry Geofizyki II zaczął prowadzić wykłady, ćwiczenia i seminaria.
W 1952 roku Katedra Geofizyki I została przemianowana na Katedrę Fizyki Litosfery pod kierownictwem prof. Stenza, natomiast Katedra Geofizyki II została przemianowana na Katedrę Fizyki Atmosfery pod kierownictwem prof. Kopcewicza. Obydwie katedry zostały połączone w Zespół Katedr Geofizyki. W 1956 roku schedę po zmarłym prof. Stenzu przejął jego wieloletni współpracownik i kolega z Instytutu Geofizyki PAN, badacz fizyki litosfery, prof. dr hab. Konstanty Tadeusz Olczak (1907–1983). Pełnił on funkcję dyrektora Instytutu Geofizyki PAN w latach 1953–60 i kierownika Katedry Fizyki Litosfery w Zespole Katedr Geofizyki UW latach 1957–78, do przejścia na emeryturę w 1978 roku.
Lata 50-te to czas wielkiej powojennej odbudowy i początek tzw. zimnej wojny. Czas wyścigu zbrojeń między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR, powstanie NATO oraz Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali na demokratycznym Zachodzie oraz Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej na komunistycznym Wschodzie. Czas wystrzelenia pierwszego sztucznego satelity Ziemi w kosmos i pierwszego wejścia człowieka na Mount Everest. Dla Zespołu Katedr Geofizyki UW był to czas rozwijania się młodych i zdolnych asystentów pod czujnym okiem ojców założycieli. Z przyczyn politycznych wzajemne wizyty, konferencje i wyjazdy podoktorskie odbywały się w ograniczonym zakresie i w ramach przynależności bądź do Bloku Wschodniego, bądź Bloku Zachodniego. Wymiana osobowa i współpraca międzynarodowa na poziomie uczelni, instytutów i zakładów była bardzo ograniczona, podobnie jak we wszystkich pozostałych instytucjach państwowych.
Pierwszym asystentem zatrudnionym w Zakładzie Fizyki Atmosfery w 1954 roku został późniejszy badacz fizyki chmur i komórek burzowych, konstruktor szybkich termometrów do pomiarów naziemnych i samolotowych, pionier współpracy z National Center of Atmospheric Research (NCAR) w Stanach Zjednoczonych i promotor wielu polskich fizyków atmosfery – prof. dr hab. Krzysztof Haman (ur. 1934). Z kolei pierwszymi asystentami w Zakładzie Fizyki Litosfery byli mgr Maria Mackiewiczówna i późniejszy zasłużony prof. dr hab. Roman Teisseyre (ur. 1929), lwowianin, powstaniec warszawski, badacz fizyki wnętrza Ziemi, związany zarówno z Instytutem Geofizyki UW, jak i Instytutem Geofizyki PAN. W kolejnym roku, w ramach asystentury, zatrudnieni zostali przez prof. Stenza Mieczysław Kozłowski i Andrzej Zawada. Ten pierwszy, razem z ówczesnym mgr. Krzysztofem Hamanem, założył stację geofizyczną w Cha Pa.
